فرقه های کلامی - اعتقادی در جهان اسلام

 

 

مسلمانان از نظر اعتقادی به سه گروه تقسیم می شوند:

 1. فرقه های شیعی

 2. فرقه های سنی

 3. فرقه هایی که منشعب از اسلام اند، ولی نه سنی اند و نه شیعه.

فرقه های کلامی شیعه

 1. امامیه

 شیعیان امامیه اثناعشریه، حدود دویست و پنجاه میلیون نفر هستد. ایران، عراق، هند، پاکستان، آذربایجان، افغانستان، بحرین و لبنان مهم ترین کشورهای شیعی هستند.

 2. اسماعیلیه

 این فرقه تا امام صادق(ع) را قبول دارد. قائل به نصّ، علم غیب و عصمت برای امام هستند. در طول تاریخ چند دسته شده اند که دو دسته از آنان باقی مانده است:

 الف.نزاریان

 رهبر این فرقه آقاخان چهارم است. از همین روی به آقاخانیه نیز معروف است. آقاخان، امام معصوم چهل و نهم آنان است. چون قائل به عصمت امام هستند، معتقدند که اگر او شراب می خورد همین که توی دهان می ریزد تبدیل به آب می شود و از آن جا که نام یکی از امامان شان نزار بوده معروف به نزاریان شده اند.

 پیروان این فرقه معتقدند امام شان گفته است از روی تقیه نماز نخوانید، روزه نگیرید، حج نروید و تکالیف را کنار بگذارید؛ یعنی الان دوران سکولاریسم است. رهبر این فرقه زن بی حجاب دارد و در فرانسه زندگی می کند.

 نزاریانِ آقاخانی حدود چهار میلیون نفر هستند که بیش تر در هند زندگی می کنند.

 در ایران حدود سی هزار نفر اسماعیلی مذهب در نیشابور، بیرجند، شهر بابک کرمان و تهران هستند.

 شماری از پیروان از این فرقه در سلمیه شام زندگی می کنند. در طول تاریخ، سلمیه محل اصلی و مهم برای اسماعیلیه بوده و هست. از همین محل بود که اسماعیلیان می رفتند و فرماندهان صلیبی را ترور می کردند. مارکوپولو تصور کرده به آنان حشیش می دادند و برای ترور می فرستادند؛ لذا بحث حشاشین به میان آمده است. دکتر فرهاد دفتری کتابی به نام افسانه حشاشین نوشته است و بررسی کرده آیا به واقع چنین بوده، یا دروغی است که مارکوپولو به آن پرداخته است.

 جدیداً رهبر اسماعیلیان ایران، کتابی به نام هفت رکن اسلام چاپ کرده و در آن توصیه کرده که اسماعیلیان روزه بگیرند، نماز بخوانند و تکالیف دینی را انجام دهند.

 ب. طیبیان4

 این فرقه معتقد است در سال 524 هجری قمری امام شان - طیب - غایب شده و سپس از دنیا رفته و فرزندانش نسل در نسل امام هستند، ولی مخفی اند و از همین نسل فردی ظهور خواهد کرد که او همان امام مهدی است. اکنون شخصی به نام محمد برهان الدین، داعی5 پنجاه و دوم آنان است.

 اینان به شریعت اسلام پای بندند، نماز می خوانند، روزه می گیرند، زیارت امامان(ع) می روند و... با هزینه آنان مسجد کوفه تعمیر شده است. در قاهره قبر مالک اشتر را تعمیر کرده اند. در جهان اسلام تاکنون سیصد مسجد ساخته اند.

 بیش تر پیروان این فرقه در هند به سر می برند، در یمن صد هزار و در تانزانیا و ماداگاسکار حدود صد، تا دویست هزار پیرو فرقه طیب وجود دارد. در مجموع یک میلیون هستند و با نزاریان، شمار اسماعیلیان، به حدود پنج میلیون نفر می رسد.

 

 اشاره به چند نکته درباره اسماعیلیان6

 - در گذشته اسماعیلیان سازمانِ دعوتِ گسترده ای داشتند، اما اکنون هیچ فعالیتی ندارند؛ آقاخان کارهای اقتصادی می کند. برای نمونه، در بدخشان، که منطقه ای مشترک میان افغانستان و تاجیکستان است، پلی ساخته و ارتباط برقرار کرده میان بدخشان افغانستان و تاجیکستان. با این کار خواسته از پیروانش حمایت کند.

 - ناصر خسرو بر مذهب اسماعیلیه بوده است. ولی امروز عده ای در یمگان افغانستان بر این باورند که ناصر خسرو سنی و سید بوده است و بر این باورند که ما از نسل او و سید هستند.7 اما ناصرخسرو، نه سید بوده و نه سنی، بلکه مذهب اسماعیلی داشته است.

 - پدر ابن سینا به حتم اسماعیلی بوده است، ولی به نظر می رسد ابن سینا اعتقادی به مذهب اسماعیلیه نداشته؛ اما متأثر از پدر، گرایشهای شیعی داشته است؛8 زیرا در شرح اشارات و شفا گرایشهای شیعی او مشاهده می شود.

 - خواجه نصیرالدین طوسی از سال 654 هجری که از قلاع اسماعیلیه بیرون آمد و همراه هلاکوخان به بغداد رفت، به حتم شیعه اثناعشری است؛ اما پیش از آن اختلاف است؛ بیش تر بر این نظرند که امامی بوده و شماری او را اسماعیلی دانسته اند.

 9- حسن صباح به لحاظ اعتقادی اسماعیلی مذهب است و قلعه الموت را مقرّ خودش کرد. او بود که ترورها را راه انداخت و سی و دو نفر را ترور کرد. اما به لحاظ رفتاری زاهد بوده است. وقتی از شراب خوردن فرزندش خبردار می شود دستور می دهد او را اعدام کنند. با این منطق که اگر فرزند من شراب بنوشد پس دیگران چه بکنند.

 3.زیدیه10

 زیدی ها بیش تر در یمن زندگی می کنند. شمال ایران از قرن سه تا قرن ده زیدی مذهب بوده اند و در زمان شاه طهماسب شیعه اثناعشری شدند. لذا در شمال بیش تر امام زاده ها زیدی.11 پیروان این فرقه، فقط امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را قبول دارند و پس از ایشان زید بن علی را امام می دانند و چون برای امام قائل به نصّ و عصمت نیستند، معتقدند هر فاطمی - فرزند فاطمه - که قیام کند و مجتهد و عادل باشد، امام است. لذا زیدیه اهل بیتی (معتزلی) امام خمینی، رحمةالله علیه، مقتدا صدر و سیدحسن نصرالله را نیز امام می دانند.

 هم اکنون زیدی ها دو دسته شده اند: زیدی های حوثی که به عقاید گذشته خود پای بندند و زیدی های سلفی، که به پیروی از محمدعلی شوکانی، گرایش سلفی وهابی پیدا کرده اند.12 اینان باور به امامت را این گونه برای خود توجیه می کنند که: پیامبر(ص) پیشنهاد کرد علی(ع) خلیفه شود و نه آن که او را به امامت منصوب کند. از این روی، وی برای خلافت اولی بود. امام علی(ع) اقدام کرد، ولی چون دید مردم نمی پذیرند از روی مصلحت کنار رفت و با ابوبکر بیعت کرد. درباره توسل و زیارت و... همان تفکرات سلفی ابن تیمیه و وهابیت را دارند.

 فقط زیدیه، بین فقه جعفری و فقه حنفی است. برای نمونه همانند آنان وضو می گیرند، ولی در اذان مانند شیعیان هستند. دلیل آن این است که زیدی ها از فرهنگ اهل بیت دور شدند و در دامن معتزله افتادند؛ و در طول تاریخ چون اکثر معتزله حنفی بودند، زیدیه نیز متأثر از آنان تمام افکار معتزله را پذیرفتند. حتی اصول خمسه معتزله را پذیرفته اند: توحید، عدل، منزله بین منزلتین، امر به معروف و نهی از منکر و وعد و وعید. اما به این اصول خمسه اصل امامت را نیز افزودند یعنی گفتند هر شخص فاطمی که مجتهد و عادل باشد و قیام کند امام ماست.

 

 فرقه های کلامی اهل سنت

 1. ماتریدیه

 این فرقه پیروان ابومنصور ماتریدی، متوفای 333 هجری قمری و متولد سمرقند، هستند. اینان همانند شیعیان به حسن و قبح عقلی معتقدند.13 ابومنصور افکار ابوحنیفه را نظم داد. لذا بیش تر حنفی ها از نظر کلامی - اعتقادی ماتریدی هستند؛ یعنی از چهارصد و پنجاه میلیون حنفی سیصد و پنجاه میلیون، یا بیش تر ماتریدی اند. شبه قاره هند و آسیای میانه، اعتقادات این مذهب را قبول دارند و در ایران از استان گلستان تا خراسان جنوبی، ماتریدی اند.

 2. اشاعره

 پیروان ابوالحسن اشعری متوفای 324 هجری قمری. اشاعره بزرگ ترین فرقه کلامی اهل سنت است. اکنون چهارصد و پنجاه میلیون اشعری داریم. تمام شمال آفریقا و جنوب شرق آسیا - اندونزی و مالزی - کلام اشعری دارند. هفتصد سال است که الازهر مصر بر تفکر کلامی اشعری است. بیش تر شافعیان و مالکیان پیرو کلام اشعری اند. اشاعره با وهابیان مخالف اند؛ زیرا افکار ابن تیمیه را نادرست می دانند. از همین روی کتابی نوشته شده است به نام برائة الاشعریین من ابن تیمیه.

 14گفتنی است مکتب معتزله تا قرن هفتم به عنوان یکی از مکاتب کلامی اهل سنت، رواج داشت؛ اما در قرن هفتم، پس از حمله مغول از بین رفت. اکنون نومعتزلیان که بیش تر از اشاعره شمال آفریقا هستند، تنها روش و عقل گرایی معتزله را دارند؛ اما باورها و افکار آنان را ندارند و به شدت از فلسفه غرب متأثرند.

 3. اصحاب حدیث15

 این گروه در طول تاریخ در اقلیت بوده اند و همواره با مخالفان خود درگیرند و برخورد افراطی دارند. از چهار رهبر فقهی اهل سنت، سه نفر؛ یعنی احمد بن حنبل، شافعی و مالک در گروه اصحاب حدیث قرار دارند و با این که شافعی و مالک از اهل حدیث هستند؛ اما بیش تر شافعیان و مالکیان از نظر مکتب کلامی، اشعری اند. بسیاری از علمای بزرگ شافعی مانند: غزالی، فخر رازی، جوینی، باقلانی، ایجی، تفتازانی و جرجانی فقه شافعی را قبول دارند، ولی دیدگاه کلامی او را نپذیرفتند، بلکه طرفدار باورهای کلامی اشعری هستند. مالکیان نیز همین گونه اند.

 

 در طول تاریخ، اصحاب حدیث اعتقادنامه هایی نوشته اند که الان موجود است. تا این که ابن تیمیه که از اصحاب حدیث است، مکتب جدیدی به نام سلفیه تأسیس کرد. البته در میان اصحاب حدیث توجه به گذشته وجود داشته است، ولی تعریف سلف به معنای اصطلاحی که امروز متداول شده، اولین بار از سوی ابن تیمیه طرح شد. تعریف او از سلف "صحابه و تابعین و علمای سه قرن اول هجری" است. او به این حدیث که در صحیح بخاری وجود دارد، استناد کرده که پیامبر(ص) فرمود:

 "خیرُ القُرون قَرنی ثُمّ یلوُنی ثُمّ یلوُنی"

 بهترین قرنها قرن من است سپس قرن بعد و سپس قرن بعد.

 وی از این حدیث نتیجه گرفته سلف صالح کسانی هستند که در این سه قرن بوده اند و پس از اینان سلف محسوب نمی شوند. ابن تیمیه بیش تر، هدفش این بود که با این سخن، اشاعره را ردّ کند؛ زیرا ابوالحسن اشعری در قرن چهارم بوده و نمی تواند جزء سلف صالح باشد و مکتب اشاعره مکتب حق مداری نیست.

 ابن تیمیه متولد 664 و متوفای 728 است. او فرقه سلفیه را بنیان گذارد، ولی هیچ یک از علمای اهل سنت تفکر او را نپذیرفتند. با مرگ او، افکارش نیز مرُد؛ زیرا از قرن هشتم تا دوازدهم در میان اهل حدیث هیچ مدافعی نداشت، بلکه تمام اهل سنت مخالف او بودند و حتی چند تن از آنان در ردّ او کتاب نوشتند. در قرن دوازدهم دوباره تفکر سلفی ابن تیمیه توسط سه نفر مطرح شد:

 

 الف. محمد بن عبدالوهاب

 در نجد محمد بن عبدالوهاب، بر اساس تفکرات ابن تیمیه مکتب وهابیت را بنیان گذارد. وهابیت، از سال 1160 تا 1235 هجری، در عربستان، تاخت و تاز داشته و هفت یا هشت فقیه از فقهای حنبلی اهل حدیث به فتوای آنان اعدام شدند.16 محمد بن عبدالوهاب می گفت یا نظر من را بپذیرید، یا اعدام می شوید. تا این که امپراتوری عثمانی به سال 1235 هجری، آنان را از بین برد. دوباره به سال 1319 انگلیسیها برای اینکه امپراتوری عثمانی را تجزیه کنند به کمک آل سعود می آیند و پول و اسلحه در اختیار عبدالعزیز می گذارند تا دوباره وهابیت احیا شود. از آن زمان - 18 سال قبل از جنگ جهانی اول - تاکنون وهابیت توسط آل سعود حمایت شده و اکنون این گرایش سلفی افراطی کم تر از 50 میلیون پیرو دارد.

 

ب. شاه ولی الله دهلوی

 شخص دیگری که تفکر سلفی ابن تیمیه را به جریان انداخت، شاه ولی الله دهلوی بود. پس از وی نوه اش شاه عبدالعزیز دهلوی، کتابی نوشت به نام رسالةالتوحید و تقویة الایمان. مباحث این آثار بسیار شبیه کتاب التوحید محمد بن عبدالوهاب است.

 افکار او در هند پخش شد و پس از قیام 1857 میلادی، شماری از علمای اهل سنت مکتبی پایه گذاردند، به نام دیوبندیه و در روستایی به همین نام، مدرسهایی ساختند و این فرقه به نام همان روستا مشهور شد.

 مکتب دیوبندیه، آمیخته ای از مکتب ماتریدیه، صوفیه و سلفیه ابن تیمیه است. پس از دهلوی شخصی به نام کاندهلوی بر اساس این مکتب سازمانی تأسیس کرد به نام "جماعة التبلیغ". کار ابتکاری سازمان این بود که از گروه های مختلف مردم: تاجر، کارمند، کاسب و... می خواست که در هر ماه سه روز تبلیغ بروند، بدون آن که از کسی پول، غذا یا امکاناتی برای خود درخواست کنند و یا بپذیرند.

 سازمان جامعةالتبلیغ، هشتاد سال پیش این طرح را اجرا کرد و عده ای بر اساس احساس دینی، ماهی سه روز برای تبلیغ به روستاها می رفتند. این کار سریع گسترش یافت و مدیریت کلان پیدا کرد. اکنون مرکز آن در کراچی است و سالانه یک مجمع عمومی در کویته پاکستان برگذار می شود. در سال 2004 حدود سه و نیم میلیون مبلّغ در این مجمع شرکت کردند.

 اکنون روش کار آنان این است که شبهای جمعه در مساجد اعلام می کنند: آیا کسی هست که دین خدا را یاری کند؟ نام کسانی که حاضر به همکاری هستند، در دوره های سه، ده یا چهل روزه برای اعزام نوشته می شود. افرادی که مایل باشند بیش از چهل روز به تبلیغ بروند، باید مورد تأیید سازمان مرکزی باشند. افرادی که اعزام می شوند در تمام مدت تبلیغ، هیچ گونه ارتباطی؛ حتی ارتباط تلفنی با خانواده خود ندارند؛ نه او خبری از آنان دارد و نه خانواده اش از او خبری دارند. در این مدت، افراد دیگری که در سازمان هستند، معیشت خانواده اش را بر عهده دارند.

 در شبه قاره هند، بویژه پاکستان این کار به شدت رواج یافت و از حدودِ چهل سال پیش، این جماعت وارد استان سیستان و بلوچستان شد و شروع به تبلیغ کرد. شماری از طلبه ها و مولوی های اهل سنت به دیوبند رفتند، درس خواندند و در بازگشت به ایران، مدارس "دارالعلوم" را تأسیس کردند. ملا عبدالعزیز ملازهی اولین کسی است که مدرسه دارالعلوم زاهدان را تأسیس کرد. در شهرهای مختلف آن جا این مدارس تأسیس شد و پس از انقلاب گسترش یافت.

 طلاب این مدارس وهابی نیستند، دیوبندی هستند و با وهابیان به شدت مخالف اند؛ اما مسائل سیاسی سبب شده تا در مخالفت با وهابیان سکوت کنند. برای نمونه موارد مخالفت این دو فرقه عبارت است از:

 1. دیوبندیه معتقد به بیعت با شیخ هستند؛ یعنی همان کاری که در صوفیه انجام می شود، ولی وهابیان با این کار مخالف اند.

 2. دیوبندیه، سفر برای زیارت قبر پیامبر را مستحب مؤکد می دانند، ولی وهابیان سفر برای زیارت را شرک می دانند.

 3. وهابیان برخلاف دیوبندیها، تمام اقسام توسل را شرک می دانند، ولی دیوبندیان برخی از اقسام توسل را می پذیرند.

 4. دیوبندیها، عزاداری برای امام حسین(ع) را بدعت می دانند، ولی وهابیان شرک می دانند.

 تعارضهای معرفتی این دو فرقه تا آن جاست که علیه یکدیگر کتاب نوشته اند. یکی از بزرگان دیوبندیه به نام احمد حسین مدنی کتاب الشهاب الثاقب را در ردّ وهابیت نوشته است و کتاب دیگر المهنّد علی المفنّد است که سهارنپوری آن را نوشته و 65 نفر از علمای دیوبندیه بر آن تقریظ نوشته اند. در آن کتاب به صراحت اعلام شده که ما وهابی نیستیم.

 کتابی است به نام الامام محمد بن عبدالوهاب فی شبه قاره الهندیه بین مؤیدی ها و معاندی ها. در این کتاب گفته شده هفتاد درصد دیوبندیها با وهابیت مخالف اند و سی درصد به آنان تمایل دارند که وارد ایران شده اند.

 دیوبندیها از طرح جماعة التبلیغ نیز استفاده کرده و اکنون در استان سیستان و بلوچستان، بسیار فعال هستند. از چند سال پیش مدیریت سازمان جماعةالتبلیغ در آسیای میانه، به مدرسه دارالعلوم زاهدان واگذار شده است.

 

 ج. سلفیه شمال آفریقا

 پس از آن که وهابیان در دور دوم، به عرصه آمدند و بر عربستان چیره شدند، آثار ابن تیمیه را چاپ و به مصر فرستادند. رشید رضا در مصر به سلفی گری گرایش پیدا کرد، ولی سلفی گری معتدل. وی معتقد بود مسلمانان را به خاطر اعتقاد به شفاعت و زیارت و این گونه امور نمی شود به قتل رساند. پس از وی، حسن البنا شاگرد رشید رضا، رئیس اخوان المسلمین مصر، به سلفی گری گرایید. البته این سلفی گری با دیگر مسلمانان برخورد ندارد و رویکرد تقریبی دارد.

 سیدقطب، از درون تفکرات سلفی گری اعتدالی و تقریبی اخوان المسلمین بیرون آمد و در زندان تندرو شد. او کتابی نوشت به نام معالم فی الطریق، صدر بلاغی آن را به نام نشانه راه ترجمه کرده است. در این کتاب سیدقطب مدعی شد که دوران ما دوران جاهلیت است و هر کس به این دوران رضایت دهد کافر است. در حقیقت با این ادعا تمام مسلمانان را تکفیر کرد. جوانان تند و پرشور اخوان المسلمین جذب این تفکر شدند و سازمانی به نام: التکفیر و الهجره تشکیل دادند. از جمله کسانی که جذب این تفکر شد برادرش؛ محمدقطب بود. او به عربستان رفت و افکار تکفیری سیدقطب را تبلیغ کرد. وی شاگردی پیدا کرد به نام بن لادن که وهابی بود و تکفیری پیرو سیدقطب نیز شد. بن لادن به نظام حاکم عربستان اعتراض کرد که چرا آمریکا را به سرزمین وحی راه دادید و چرا به شیعیان اجازه فعالیت می دهید. او را از عربستان بیرون کردند. به اردن رفت و تشکیلات القاعده را راه انداخت. بعد از آن که شوروی در افغانستان شکست خورد و بیرون رفت طرفداران تفکر سیدقطب بر آن شدند تا در افغانستان حکومتی بر اساس تفکر او برپا کنند. برای این منظور با طلبه های پشتوزبان که در شمال پاکستان در مدارس دیوبندیه تحصیل می کردند، متحد شدند و گروه طالبان را تشکیل دادند. این گروه با کمک نظام حاکم بر پاکستان، بر افغانستان چیره شدند. پس از حمله آمریکا به افغانستان، افراد طالبان به مدارس دیوبندیه بازگشتند و افراد القاعده به عراق رفتند.

 اکنون مجموعِ سلفیان حدود دویست میلیون برآورد می شوند؛ پنجاه میلیون سلفی وهابی و صد میلیون سلفی دیوبندی و پنجاه میلیون سلفی جهادی که طرفدار سیدقطب هستند.

 18در میان سلفیان، امروز فعال ترین فرقه، فرقه سلفیه دیوبندیه، بویژه جماعةالتبلیغ هستند. حتی وهابیان از آنها هراس دارند؛ زیرا اکثر افراد گروه جماعةالتبلیغ از نظر معرفت دینی ضعیف، ولی تعصب دینی آنان حتی از وهابیان بیش تر است.

 

 فرقه های منتسب به اسلام

 چند فرقه اند که نمی توان گفت سنی، یا شیعه اند؛ به خاطر افکار باطلی که دارند از اسلام خارج اند، ولی مرتد به حساب نمی آیند. مانند فرقه هایی که صفات ربوبی را به امامان نسبت می دهند. مثلاً می گویند: امام علی خدا است، امام علی کارهای خدایی می کند یا تمام کارهای عالم در دست امام علی است. این فرقه ها، مذاهب انشعابی از اسلام هستند.

 1. شیخیه

 این فرقه طرفداران شیخ احمد احسایی، در کرمان و مشهد متمرکزند. معتقدند خداوند امامان را آفرید و امامان تمام عالم را آفریدند. پس علت فاعلی عالم امامان هستند. از آن روی که اینان برای عقیده باطل خود به برخی روایات استناد می کنند که البته آن روایات یا ضعیف اند یا تفسیرهای مختلفی دارند، نمی توانیم بگوییم به کلی از اسلام خارج اند و احکام غیرمسلمان بر آنان بار می شود.

 19این فرقه حدود دویست هزار پیرو دارد که پنجاه هزار از آنان در بصره و پنجاه هزار در کرمان هستند. جمعی در مشهدند و در آن جا مدرسه ای به نام باقریه دارند.20 شیخیه چندین گروه شده اند: شیخیه باقری، شیخیه کریم خانی که در کرمان به سر می برند. این دو گروه همدیگر را قبول ندراند.

 2. اهل حق

 پیروان این فرقه معتقدند علی خدا نیست، اما از خدا جدا نیست. برآنند که روح خداوند در علی حلول کرده است و پس از او بر اشخاص متعدد دیگری نیز حلول کرده است. قائل به تناسخ هستند. به معنای عرفی اینان علی اللهی اند. این فرقه حدود یک میلیون نفرند. در ایران در شهرهایی مانند: کرمانشاه، همدان، تویسرکان، بابل و... به سر می برند. در ترکیه، هند و عراق وجود دارند. این فرقه نیز ملحق به مسلمانان هستند.

 3. نُصَیریه

 این فرقه طرفداران محمد بن نُمیر نُصیری هستند. او ادعا کرد که در دوره غیبت کبری، من باب امام حسن عسکری هستم. اینان در سوریه حدود یک میلیون نفرند. حافظ اسد و بشار اسد از این فرقه اند. تمام امامان را قبول دارند، ولی همراه با عقایدی غلوآمیز و به علی(ع) نگاه خدایی دارند.

 4. علویان ترکیه

 این فرقه در ترکیه زندگی می کنند و حدود چهارده تا بیست میلیون نفرند. عقیده غلوآمیز به علی(ع) دارند؛ معتقدند همه چیز در دست علی(ع) است. با این حال، برخی از آنان بر اساس فقه حنفی نماز می خوانند و بعضی از آنها نماز نمی خوانند، با این باور که علی برای آنان نماز گزارده است و نیز بعضی از آنان مسجد نمی روند چون علی در آن جا شهید شده است. از همین روی اینان چندین فرقه اند. اربکان، اردوغان، حزب رفاه و حزب فضیلت علوی اند.

 بر اساس آمار سال 2007 کل مسلمانان 1/372/000/000 نفرند. یک میلیارد پیروان مذاهب سنت اند و سیصد میلیون شیعه اثناعشری اند. بقیه پیروان این چند فرقه ای هستند که گفتیم نه سنی اند و نه شیعه، بلکه منسوب به اسلام هستند.

 5. اباضیه

 این فرقه معتدل ترین فرقه باقی مانده از خوارج اند. عمانی ها، تقریباً تمام شان، اباضیه مسلک هستند. در لیبی و الجزایر نیز زندگی می کنند. حدود چهار تا پنج میلیون نفرند. از نظر فقهی به حنفیان نزدیک اند؛ اما فقه مستقلی دارند و در عقاید به معتزله نزدیک اند؛ اما از اشاعره هم تأثیر پذیرفته اند. کتاب دراسات عن الاباضیه از عمرو خلیفه نامی از آثار خوبی است که یکی از اباضیان شمال آفریقا درباره مذهب خود نوشته است.

 

فهرست منابع

 1.اباضیه تنها بازماندگان خوارج، مسعود جلال مقدم، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: 1385ش.

 2. تاریخ و عقاید ماتریدیه، سیدلطف الله جلالی، قم: دانشگاه ادیان، 1386ش.

 3. دانشنامه جهان اسلام، غلامعلی حداد عادل، ج7، تهران: 1381ش.

 4. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، فرهاد دفتری، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: نشر فرزان روز، 1375ش.

 5. جستجو در تصوف ایران، عبدالحسین زرین کوب، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1376ش.

 6. درسنامه تاریخ و عقاید زیدیه، مهدی فرمانیان و سیدعلی موسوی نژاد، قم: نشر ادیان، 1386ش.

 7. آشنایی با فرق تسنن، [بی جا]: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1387ش.

 8. آشنایی با فرق تشیع، [بی جا]: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، پاییز 1387ش.

 9. درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، قم: نشر ایران، 1386ش.

 10. مجموعه مقالات فرق تسنن، قم: نشر ادیان، 1388ش.

 11. فصلنامه مشکات، مقاله "گرایش های فکری سلفیه در جهان اسلام"، مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، ش103، 1388.

 12. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج15، تهران: 1386ش.

 پی نوشتها:

 × استادیار و رئیس دانشکده ادیان و مذاهب.

 1. درباره فرق تصوف ر.ک: مدخل "تصوف"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج15 / 550-395؛ مدخل "تصوف"، دانشنامه جهان اسلام، ج7 / 462-377.

 2. جستجو در تصوف ایران و دنباله جستجو در تصوف ایران، تمام کتاب؛ رساله ذهبیه، سطح سوم حوزه علمیه قم.

 3. درباره مذاهب فقهی ر.ک: مدخل "جهان اسلام" دانشنامه جهان اسلام، ج11 / 480-451.

 4. برای آگاهی بیش تر از فرقه نزاریان ر. ک: درسنامه تاریخ عقاید اسماعیلیه نوشته نگارنده.

 5. داعی، جایگاه مرجع تقلید را برای آنان دارد.

 6. فصلنامه طلوع، مقاله "اسماعیلیان طیبی" نگارش کمیل راجانی، ش25.

 7. البته اکنون صد میلیون سید سنی در جهان اسلام وجود دارند که بیش تر از نسل اهل بیت(ع) و بعضی از نسل بنی هاشم هستند.

 8. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن سینا.

 9. خواجه نصیرالدین طوسی و اسماعیلیان، مجموعه مقالات اسماعیلیه، چاپ دانشگاه ادیان.

 10. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، فرهاد دفتری / 485.

 11. درسنامه تاریخ عقاید زیدیه، نوشته نگارنده. درباره تاریخ، قیام ها، حکومت، عقاید، بزرگان و زیدیه سلفی به تفصیل سخن رفته است.

 12. درسنامه عقاید زیدیه، نوشته نگارنده.

 13. تاریخ و عقاید ماتریدیه، سید لطف الله جلالی؛ مجموعه مقالات فرق تسنن، سه مقاله درباره ماتریدیه؛ درسنامه آشنایی با فرق تسنن، "درس ماتریدیه".

 14. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "اشاعره"؛ فرق تسنن، مقاله اشعری؛ آشنایی با فرق تسنن، درس اشاعره.

 15. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان با عنون نومعتزلیان.

 16. المجد فی تاریخ النجد، ابن بشر؛ تاریخ النجد، ابن غنام؛ نظری به تاریخ وهابیت، زهرا مسجدجامعی. 17. فرق تسنن، مقاله تاریخ وهابیت.

 18. فصلنامه مشکات، ش103، مقاله گرایشهای فکری سلفیه در جهان اسلام، نوشته نگارنده.

 19. برای آگاهی بیش تر ر. ک: آشنایی با فرق تشیع، نوشته نگارنده.

 20. این نام منسوب به امام محمدباقر(ع) نیست، بلکه منسوب به شخصی است به نام ملاباقر خندق آبادی.

 21. تنها بازماندگان خوارج، مسعود جلالی مقدم، تمام کتاب.